Книга издается при поддержке комитета по реализации Закона "О языках народов Республики Татарстан", созданного при Кабинете Министров Республики Татарстан.

Китап Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты каршындагы "Татарстан Республикасы халыклары телләре турында"гы Законны гамәлгә ашыру комитеты ярдәмендә нәшер ителә.

Все заглавные слова в словаре расположены в алфавитном порядке и выделены полужирным шрифтом.

Варианты и формы слов даются на своем месте по алфавиту с отсылкой к основному слову:

одев//ать несов. см. одеть

Словарь построен частично по гнездовой системе, т.е. слова одного корня по взаимности объединены в гнездо. Внутри словарной статьи (как самостоятельной, так и входящей в гнездо) заглавное слово заменяется тильдой (~). Тильда заменяет также неизменяемую часть слова до параллельки (//).

телеви//дение телевидение; выступить по ~дению телевидениедән чыгыш ясарга; ~зионный телевидение ...ы, е, телевизион; ~зионная передача телевидение тапшыруы; ~зор телевизор; цветной (чёрно-белый) ~зор төсле (аклы-каралы) телевизор.

Омонимы даются разными статьями и обозначаются римскими цифрами:

союз I бердәмлек, бергәлек; берләшмә, союз...

союз II лингв. теркәгеч.

Значения разных частей речи у одного и того же слова выделены арабскими цифрами с точкой; разные значения слова - арабскими цифрами со скобкой;

остальн//ой 1. калган, башка, бүтән; 2. сущ. 1) ~ые мн. калганнар; где ~ые? калганнар кайда?

Различные значения русских слов при необходимости сопровождаются пояснениями (в скобках курсивом):

оказаться сов. 1) (обнаружиться) булырга, булып чыгарга; табылырга... 2) (очутиться) барып (килеп) чыгарга.

Близкие по значению переводы отделяются запятой, а переводы, имеющие некоторые оттенки в значении, разделяются точкой с запятой и в необходимых случаях им даются пояснения:

сокровище хәзинә; байлык, мал

сообщ//ать несов. см. сообщить; ~ение 1) (известие; доклад) хәбәр; белдерү, чыгыш; ...

В круглых же скобках приводятся синонимические варианты перевода:

останови//ть сов. туктатырга ...; ~ться 1) туктарга; тукталырга, туктап (тукталып) калырга...

Лексические варианты словосочетаний даются в круглых скобках:

спектакль спектакль; тамаша; дневной (вечерний) ~көндезге (кичке) спектакль.

Факультативные слова, буквы, компоненты сложных слов, родовые и падежные формы русских слов, а также формы множественного и единственного числа даются в квадратных скобках:

он м., оно ср. [его, него, ему, нему, им, ним, о нём]

слёзы мн. [ед. слеза]...

чул//ки мн. [ед. ~ок]...

Если слово употребляется только в словосочетании и не переводится, после него ставится двоеточие, а затем приводится данное словосочетание и дается перевод:

баклуши: бить ~ эт сугарып йөрергә.

Идиоматические выражения даются со знаком ромб (а).

Родовыми пометами (м., ж.) сопровождаются лишь существительные на мягкий знак (кроме тех, которые оканчиваются на -ость, -тель).

Русские существительные, употребляемые преимущественно во множественном числе, снабжаются пометой мн.

Русские глаголы приводятся с указанием их вида: сов. и несов.

огорч//ать(ся) несов. ...

одержать сов. ...

Переводы глаголов даются, как правило, при совершенном виде. Несовершенный вид дается на своем месте с отсылкой (см.) к совершенному виду:

ожив//ить сов. терелтергә, җан кертергә; ~иться терелергә, җан керергә; җанланырга, җанланып китәргә; ~лять(ся) несов. см. оживить(ся).

В тех случаях, когда несовершенный вид более употребителен, перевод дается при несовершенном виде.

ходить несов. йөрергә...

Русские глаголы на татарский язык переводятся инфинитивом на -рга:

отстать сов. артта калырга; ~ от поезда поезддан калырга.

Русские существительные женского рода, обозначающие профессию или национальность, переводятся словами хатын, хатыны (кызы):

башкир башкорт; ~ка башкорт хатыны (кызы)

тракторист тракторчы; ~ка тракторчы хатын (кыз).

При русских предлогах дается падежное управление (с указанием первой буквы названия соответствующего падежа) и иллюстрируется словосочетаниями:

от [ото] предлог + Р. 1) (о расстоянии; о направлении): ... ...дан, ...дән алып; от Москвы до ... Мәскәүдән алып ...га кадәр.

Относительные прилагательные русского языка переводятся теми эквивалентами, которые существуют в татарском языке. Если значение русского относительного прилагательного передается именем существительным в основной форме, то после него ставятся три точки, означающие, что за ним следует определяемое им существительное. Если же определяемое существительное должно принять притяжательный аффикс, то после трёх точек ставится твёрдый и мягкий варианты этого суффикса:

детск//ий, -ая, -ое балалар ...ы, е...

Русское относительное прилагательное может переводиться, помимо существительных, и другими эквивалентами, после которых также ставятся три точки: балаларча ..., сабыйларча ...; (~ое рассуждение балаларча фикер йөртү).



Сүзлектә барлык баш сүзләр дә ярым калын шрифт белән әлифба тәртибендә урнаштырылды.

Сүзләрнең вариантлары һәм төрле формалары үз урыннарында бирелде һәм төп сүзгә җибәрелде:

одева//ть несов. см. одеть.

Сүзлек өлешчә оялап бирү системасында төзелде, ягъни тамырлары уртак булган күпчелек сүзләр бер ояга берләштерелде. Сүзлек мәкаләсе эчендәге баш сүзләр (мөстәкыйль булганнары да, ояда бирелгәннәре дә) тильда (~) белән алыштырылды. Тильда шулай ук параллель сызыкларга кадәрге (//) сүзнең үзгәрми торган өлешен дә алыштыра:

телеви//дение телевидение; выступить по ~дению телевидениедән чыгыш ясарга; ~зионный телевидение ...ы, е, телевизион; ~зионная передача телевидение тапшыруы; ~зор телевизор; цветной (чёрно-белый) ~ төсле (аклы-каралы) телевизор.

Омонимнар аерым мәкаләләрдә рим цифрлары белән күрсәтелде:

союз I берәмлек, берлек; берләшмә, союз...

союз II лингв. теркәгеч.

Бер үк сүзнең төрле сүз төркеменә караган мәгънәләре гарәп цифрларыннан соң нокта куелып, ә төрле мәгънәләре гарәп цифрларыннан соң җәя куелып бирелде:

остальн//ой 1. калган, башка, бүтән; 2. сущ. 1) ~ые мн. калганнар; где ~ые? калганнар кайда?

Рус сүзләренең төрле мәгънәләренә кирәкле очракларда (җәяләр эчендә курсив белән) аңлатмалар бирелде:

оказаться сов. 1) (обнаружиться) булырга, булып чыгарга; табылырга ...; 2) (очутиться) барып (килеп) чыгарга.

Мәгънәләре якын булган тәрҗемәләр бер-берсеннән өтер белән аерып күрсәтелде, ә тәрҗемәләрдә аерым мәгънә төсмере булганда, алар нокталы өтер белән аерылды, кирәкле очракларда шулай ук җәя эчендә аңлатмалар бирелде:

сокровище хәзинә; байлык, мал

сообщ//ать несов. см. сообщить; ~ение 1) (известие; доклад) хәбәр; белдерү; чыгыш; ...

Тәрҗемәнең синоним вариантлары түгәрәк җәяләр эчендә китерелде:

остановить сов. туктатырга ...; ~ся сов. 1) туктарга, тукталырга, туктап (тукталып) калырга...

Сүзтезмәдәге лексик вариантлар түгәрәк җәяләр эчендә күрсәтелде:

спектакль спектакль; тамаша; дневной (вечерний) ~ көндезге (кичке) спектакль.

Факультатив сүзләр, хәрефләр, катлаулы сүзләрнең компонентлары, рус сүзләренең род, килеш формалары, шулай ук күплек һәм берлек саннары квадрат җәяләр эчендә бирелде:

он м., оно ср. [его, него, ему, нему, им, ним, о нём]

слёзы мн. [ед. слеза] ...

чул//ки мн. [ед. ~ок] ...

Әгәр дә сүз сүзтезмәдә генә кулланылса һәм тәрҗемә ителмәсә, ул сүздән соң ике нокта куелып, тиешле сүзтезмә китерелә һәм аның тәрҗемәсе бирелә:

баклуши: бить ~ эт сугарып йөрергә.

Идиомалар ромб (а) билгесеннән соң китерелеп тәрҗемә ителделәр.

Родларга бүленеш (м., ж.) бары нечкәлек билгесенә тәмамланган исемнәрдә генә күрсәтелде (-ость, -тель суффиксларына тәмамланганнарыннан башка).

Күпчелек очракта күплек санда гына кулланыла торган исем сүз төркеменә кергән рус сүзләре мн. билгесе белән тамгаланды.

Рус фигыльләренең видлары билгеләр (сов., несов.) белән күрсәтелде:

огорч//ать(ся) несов. ...

одержать сов. ...

Фигыльләргә тәрҗемәләр, кагыйдә буларак, тәмамланган төрләргә ("совершенный вид"ларга) ясалды, тәмамланмаган төрдәге ("несовершенный вид"тагы) фигыльләр үз урыннарында бирелеп, см. билгесе белән тәмамланган төр формасына ("совершенный вид"ка) юнәлдерелде:

ожив//ить сов. терелтергә, җан кертергә; ~иться сов. терелергә, җан керергә; җанланырга, җанланып китәргә; ~лять(ся) несов. см. оживить(ся).

Фигыльнең тәмамланмаган төр формасы ("несовершенный вид формасы") күбрәк кулланылышта булганда, ул фигыльләр үз урынында тәрҗемә ителде:

ходить несов. йөрергә ...

Рус фигыльләре татар телендә ~рга инфинитив формасы белән тәрҗемә ителде:

отстать сов. (артта) калырга; ~ от поезда поезддан калырга.

Профессияне яки милләтне белдергән хатын-кыз җенесендәге исемнәр татар теленә хатын, хатыны (кызы) сүзләре белән тәрҗемә ителде:

башкир башкорт; ~ка башкорт хатыны (кызы)

тракторист тракторчы; ~ка тракторчы хатын (кыз).

Рус бәйлекләренең кайсы килеш белән килүе тиешле килешнең беренче хәрефе белән күрсәтелде һәм сүзтезмәләр китерелде:

от [ото] предлог + Р. 1) (о расстоянии; о направлении) ...дан, ...дән алып; от Москвы до ... Мәскәүдән алып ... га кадәр; ...

Бер иҗекле сүзләрдән кала барлык рус сүзләренә дә басым куелды.

Рус теленең нисби сыйфатлары татар телендә булган эквивалентлар белән тәрҗемә ителә. Әгәр рус телендәге нисби сыйфатның мәгънәсе татар теленә төп формадагы исем белән бирелсә, аңардан соң өч нокта куела, бу билге исемнән соң аерылмыш килүен күрсәтә. Әгәр дә аерылмыш тартым кушымчасы белән килә торган булса, өч ноктадан соң бу кушымчаның калын һәм нечкә вариантлары китерелә.

детск//ий, -ая, -ое 1. балалар ...ы, е...

Рус теленең нисби сыйфатлары татар теленә, төп формадагы исемнәрдән тыш, башка төр эквивалентлар белән тәрҗемә ителергә мөмкин, алардан соң да өч нокта куела: балаларча ..., сабыйларча ...; (~ое рассуждение балаларча фикер йөртү).